श्रीकमलजदयिताष्टकम्
सरस् means lake - a reservoir of water. In the scriptures, the Vedas are symbolized as huge lake of water वेदसर:, water being the Vedic words. Out of the word-waters of the Veda lake, the lotus of Vedic wisdom - सरस्वती blooms. Knowledge is always born out of words. शब्द-प्रामणम् generates knowledge - प्रमा. Therefore, सरस्वती represents the wisdom of the scriptures.
O Devi, one who resides in Shringa Giri (installed there by Adi Shankarayacharya and known as Sharada Devi), whose lotus feet are worshipped by great Munis like Shuka etc., whose fair complexion overpowers the shine/whiteness of the Moon and Airavata, the vahanam of Lord Indra. You preside over and are the producer of speech. (Sarasvati Devi not only presides over our intellect and knowledge, but over our communicative capability and we can communicate our knowledge and thoughts through words, being blessed by Her.) You are worshipped joyfully by the host of Gods led by Shambhu (Shiva) and Shrinath (Vishnu). Please bless me with Vidya and Chitta Shuddhi instantaneously.
In the beginning of Kali Yuga, there was a degeneration of values and the vedic way of life was being replaced by materialism. The Devas worshipped Lord Shiva, who desirous of re-instating the Vedic way of life, took avatara as Adi Shankaracharya. You are that Devi who Adi Shankaracharya, avatara of Lord Shiva installed on Shringia Giri and He performed various poojas through various stotras to you, who have digit of the moon as adornment on your hair. Please bless me with Vidya and Chitta Suddhi instantaneously.
तावकीने मनुनिवहे = towards groups of mantras extolling you
मनुनिवहे= towards groups of mantras; (मनु= mantra; निवहे= groups) ; तावकीने = thy/thine(extolling you) goes with मनुनिवहे ;
नितान्तं = in a high degree / extraordinary
Verse 4
In line 1, the description of Devi is given, first the four hands - the whole line is one word addressing Saraswati Devi
(This means, if you study the scriptures, practise sadhanas referred to by japa, go to the Shastra, understand your oneness with paramatma, you will get Moksha)
विद्या-दान-प्रावीणे = Your are expert in bestowing knowledge; जडबधिर मुखेभ्य: अपि - Even dull(inert) students (you can teach!) जड = dull/inert , बधिर = literally deaf, here it means one whose mind is not available to listen; मुखेभ्य: = to such students; नतेभ्य: = to those who have devotion to you; शीघ्रं = quickly;
कामादीन् आन्तरान् रिपुवरान् = great internal enemies (to spiritual growth) like (impure) desires etc.
मत्सहज = innate, natural to oneself देवि = O Devi ; निर्मुल्य= having uprooted ; वेगात् = quickly
विद्यां = Vidya शुद्धां च बुद्धिं = and Chitta Shuddhi कमलजदयिते = O Sarasvati Devi सत्वरं = immediately/ very fast/ speedily देहि = give मह्यम् = to me
Verse 5
पापमार्गात् = from the path of sin विरक्तिम् = let be disinclination/detachment
सत्सङ्गं = company of the noble; सत्कथायाः श्रवणम् = listening to spiritual kathas/stories; सदा = always
देवि कृपाब्धे - O Devi, Ocean of mercy;
दत्वा = having given me (all this); विद्यां = Vidya; शुद्धां च बुद्धिं = and Chitta Shuddhi कमलजदयिते = O Sarasvati Devi सत्वरं = immediately/ very fast/ speedily देहि = give मह्यम् = to me
Verse 6
नैव अहम् ईशे गातुं = I am not capable of / talented of even singing त्वत्गुणान् your glories, (as a pooja) दिव्यपद्यै: = through divine hyms; जड-मति = dull-witted; अलस: = lazy; अपि = even
मूके = Towards me who am dumb; सेवाविहिने = not done any service;
अनुपमकरुणामर्भकेऽम्बेव कृत्वा = having had mercy on me like a mother with unparalleled / immeasurable compassion towards her child ( अनुपम-करुनाम् = incomparable compassion, अम्बा = mother ; अर्भके = towards a child , इव = like)
विद्यां = Vidya; शुद्धां च बुद्धिं = and Chitta Shuddhi कमलजदयिते = O Sarasvati Devi सत्वरं = immediately/ very fast/ speedily देहि = give मह्यम् = to me
Verse 7
In this verse, the acharya is asking Devi to grant him with the four-fold qualifications required by a seeker to receive, retain and assimilate the teaching - the विद्या tat he is asking for. In fact words "शुद्धां च बुद्धिं" is. being explained. In brief the qualifications called साधन-चतुष्टय-सम्पत्ति: are:
A. Discrimination betwen the real and the epheremeral - called here नित्यतद्भिन्नबोधं,
B. Dispassion towards the ephemeral/ fleeting called here as वैराग्यं
C. Deep desire for Moksha called here मोक्षवाञ्छाम्, and
D: Discipline - the sixfold inner wealth / discipline referred to here as शान्त्याद्याः संपद:.
In brief, these six are 1) Thought or mental regulation or शम: or शान्ति:, 2) sense control - दम:, 3) quietitude, withdrawal i.e. maintaining the mastery over both the mind and senses उपरम: , 4) faith in the validity of the teaching - श्रद्धा, 5) Forbearance/ tolerance - तितिक्षा and 6) Focused concentration including ability to focus on the long term goal without distraction / focus in life - समाधानम्
O Devi you are worshipped by Lakshmi and Parvati; your feet have been worshipped by the lotus hands of great yogis like Vidya Teertha who adorned the Shringeri Peetha. May you bless me without delay with the qualfications required to attain Moksha i.e discrimination between the Real and Unreal, dispassion towards the finite, a deep desire for moksha and the six fold discipline beginning wih Shanti, all of which are noble qualities. (Just as you blesssed all of them bless me) May you bless me with Vidya and Chitta Shuddhi immediately.
नित्य-तद्भिन्न-बोधं = discrimination between the eternal and non eternal; वैराग्यं = Dispassion, मोक्षवाञ्छाम्, = desire for moksha; अपि = also; लघु कलय = May you give me quickly
श्री-शिवा-सेव्यमाने = O Devi who is worshipped by श्री- Lakshmi and शिवा - Parvati
विद्यातीर्थादि-योगिप्रवर-करसरोजात-संपूजिताङ्घ्रे You are worshipped by the Lotus hands of great Acharyas like Vidya Teertha who have adored the Shringeri Peetha ; (योगिप्रवर = great yogis विद्यातीर्थादि = like Vidya Teertha etc.; करसरोजात-संपूजिताङ्घ्रे = your feet have been worshipped by the lotus hands)
विद्यां = Vidya; शुद्धां च बुद्धिं = and Chitta Shuddhi कमलजदयिते = O Sarasvati Devi सत्वरं = immediately/ very fast/ speedily देहि = give मह्यम् = to me
Translation
You are residing/installed in the simhasana of the Shri Chakra (a very sacred symbol upon which Devi is invoked and installed) in the sacred Sharada Temple which shines, located on the curved bank of the Tunga river. O Devi installed in the Temple, may you bless me with Vidya and Chitta Shuddhi.
सच्चिद्रूपात्मनो मे = my Higher Nature i.e. Existence and Consciousness ; एतद् रुचियुतम् = endowed with a taste, liking inclination for this; स्वान्तम् = in my mind; निर्विकल्पे समाधौ = remaining absorbed in (my Higher Nature), ; अनिशम् = regularly, constantly
तुङ्गातीराङ्कराजद्वरगृहविलसच्चक्रराजासनस्थे = Addressing Devi as the one residing in the Shri Chakra in the Sharda Temple which is situated on the curved banks of the Tunga River
विद्यां = Vidya; शुद्धां च बुद्धिं = and Chitta Shuddhi कमलजदयिते = O Sarasvati Devi सत्वरं = immediately/ very fast/ speedily देहि = give मह्यम् = to me
श्रीकमलजदयिताष्टकम्
शृङ्गक्ष्माभृन्निवासे शुकमुखमुनिभिः सेव्यमानाङ्घ्रिपद्मे
स्वाङ्गच्छायाविधूतामृतकरसुरराड्वाहने वाक्सवित्रि ।
शंभुश्रीनाथमुख्यामरवरनिकरैर्मोदतः पूज्यमाने
विद्यां शुद्धाञ्चबुद्धिं कमलजदयिते सत्वरं देहि मह्यम् ॥ १ ॥
अन्वयः — हे शृङ्गक्ष्माभृन्निवासे, शुकमुखमुनिभिः, हे सेव्यमानाङ्घ्रिपद्मे, हे स्वाङ्गच्छायाविधूत-अमृतकरसुरराड्वाहने, हे वाक्सवित्री, हे शंभुश्रीनाथमुख्य- अमरवरनिकरैः मोदतः पूज्यमाने, हे कमलजदयिते (त्वं) विद्यां शुद्धां बुद्धिं च मह्यम् सत्वरं देहि ॥ १ ॥
---------------------------------------------------------------------------------
रूपाणि
शृङ्गक्ष्माभृन्निवासे = आकारान्तः स्त्रीलिङ्गः शृङ्गक्ष्माभृन्निवासा शब्दः सम्बोधन प्रथमा एकवचनम्
शुकमुखमुनिभिः = इकारान्तः पुल्लिङ्गः शुकमुखमुनि शब्दः तृतीया बहुवचनम् (कर्तरि तृतीया)
सेव्यमानाङ्घ्रिपद्मे = आकारान्तः स्त्रीलिङ्गः सेव्यमानाङ्घ्रिपद्मा शब्दः सम्बोधन प्रथमा एकवचनम्
स्वाङ्गच्छायाविधूतामृतकरसुरराड्वाहने = आकारान्तः स्त्रीलिङ्गः स्वाङ्गच्छायाविधूत -अमृतकरसुरराड्वाहना शब्दः सम्बोधन प्रथमा एकवचनम्
वाक्सवित्रि = ईकारान्तः स्त्रीलिङ्गः वाक्सवित्री शब्दः सम्बोधन प्रथमा एकवचनम्
शंभुश्रीनाथमुख्यामरवरनिकरैः = अकारान्तः पुल्लिङ्गः शंभुश्रीनाथमुख्यामरवर - निकर शब्दः तृतीया बहुवचनम् (कर्तरि तृतीया)
मोदतः = अव्ययम्
पूज्यमाने = आकारान्तः स्त्रीलिङ्गः पूज्यमाना शब्दः सम्बोधन प्रथमा एकवचनम्
All सम्बोधन प्रथमा are विशेषणम् to कमलजदयिते
विद्यां = आकारान्तः स्त्रीलिङ्गः विद्या शब्दः द्वितीया विभक्तिः एकवचनम्, देहि इत्यस्य कर्म
शुद्धां = आकारान्तः स्त्रीलिङ्गः शुद्धा शब्दः द्वितीया विभक्तिः एकवचनम्, देहि इत्यस्य कर्म
च =
बुद्धिं = इकारान्तः स्त्रीलिङ्गः बुद्धि शब्दः द्वितीया विभक्तिः एकवचनम्, देहि इत्यस्य कर्म
कमलजदयिते = आकारान्तः स्त्रीलिङ्गः कमलजदयिता शब्दः सम्बोधन प्रथमा एकवचनम्
सत्वरं = अव्ययम्
देहि = √दा (3P) लोट् मध्यमपुरुषः परस्मैपदि एकवचनम्
मह्यम् = दकारान्तः त्रिषुलिङ्गेषु समान रूपः अस्मत् शब्दः चतुर्थि विभक्तिः एकवचनम्
---------------------------------------------------------------------------------
समासाः
① शृङ्गक्ष्माभृन्निवासे = क्ष्मा बिभर्ति इति क्ष्माभृत् (उपपद तत्पुरुष)
(1) शृङ्गे क्ष्माभृत् - सप्तमी तत्पुरुष
(2) शृङ्गस्य क्ष्माभृत् - षष्ठी तत् पुरुष
(3) शृङ्ग इति क्ष्माभृत् - कर्मधारय
(4) शृङ्ग आख्या क्ष्माभृत् - कर्मधारय
सः निवासः यस्याः सा शृङ्गक्ष्माभृन्निवासा तस्य सम्बोधन प्रथमा शृङ्गक्ष्माभृन्निवासे
② शुकमुखमुनिभिः — शुक मुखे एषां ते शुकमुखाः (व्यतिकरण बहुव्रीहि)
(शुक is in front of which group of sages)
शुकमुखाः मुनयः शुकमुखमुनयः तैः -शुकमुखमुनिभिः (विशेषण पूर्वपद कर्मधारय)
③ सेव्यमानाङ्घ्रिपद्मे — अङ्घ्रि एव पद्मम् ते अङ्घ्रिपद्मे
अङ्घ्री एव पद्मे (अवधारणा पूर्वपद कर्मधारय)
सेव्यमाने अङ्घ्रिपद्मे यस्याः सा सेव्यमानाङ्घ्रिपद्मा तस्य सम्बोधन प्रथमा सेव्यमानाङ्घ्रिपद्मे
④ स्वाङ्गच्छायाविधूतामृतकरसुरराड्वाहने
स्वाङ्गच्छाया — स्वस्याः अङ्गम् स्वाङ्गम् (षष्ठी तत् पुरुषः)
तस्य छाया (कान्ति lustre) स्वाङ्गच्छाया (षष्ठी तत् पुरुषः)
न मृतम् अमृतम् - (नञ् तत् पुरुषः)
अमृतः करः यस्य सः (चन्द्रः) अमृतकरः one whose rays are
immortal
सुराणां राड् सुरराड् (षष्ठी तत् पुरुषः)
तस्य वाहनम् सुरराड्वाहनम् (षष्ठी तत् पुरुषः)
अमृतकरः च सुरराड्वाहनं च अमृतकरसुरराड्वाहने (द्वन्द्व समासः)
स्वाङ्गच्छाया विधूते अमृतकरसुरराड्वाहने यस्या सा (बहुव्रीहि)
स्वाङ्गच्छायाविधूतामृतकरसुरराड्वाहना (तस्य सम्बोधन प्रथमा)
स्वाङ्गच्छायाविधूतामृतकरसुरराड्वाहने
⑤ वाक्सवित्रि — वाचां सवित्री वाक्-सवित्री (तस्य सम्बोधन प्रथमा) वाक्सवित्री
⑥ शंभुश्रीनाथमुख्यामरवरनिकरैः
मरः न विद्यते यस्य सः अमरः (नञ् बहुव्रीहि)
अमराणां वरः अमरवरः (षष्ठी तत् पुरुषः)
श्रियाः or श्रियः नाथः श्रीनाथः (षष्ठी तत् पुरुषः)
शम्भुः च श्रीनाथः च शम्भुश्रीनाथौ (इतर इतर द्वन्द्व समासः)
शम्भुश्रीनाथौ मुख्यौ एषां ते शंभुश्रीनाथमुख्याः (बहुव्रीहि)
शंभुश्रीनाथमुख्याः च अमरवराः शंभुश्रीनाथमुख्यामरवराः (कर्मधारय)
तेषां निकरः (षष्ठी तत् पुरुषः) शंभुश्रीनाथमुख्यामरवरनिकरः तै
शंभुश्रीनाथमुख्यामरवरनिकरैः
⑦ कमलजदयिते = कमले (कमलात्) जायते इति कमलजः (उपपद तत् पुरुषः); तस्य दयिता कमलजदयिता (षष्ठी तत्पुरुषः) तस्य सम्बोधना प्रथमा कमलजदयिते
----------------------------------------------------------------------------------
व्युत्पत्तिः
① क्ष्माभृत् = क्षम् (1A, 4P) क्षमते क्षाम्यति to suffer, to endure, to
permit, to forgive to allow, pardon, to put up
क्षमते इति क्ष्मा कर्तृ व्युत्पत्तिः (one which endures)
क्ष्माम् भरति इति क्ष्माभृत् - one which protects the earth (mountain)
भृ (1P) to support भृणाति; क्ष्माम् बिभर्ति
② निवासः = (1) नि + √वस् (1P) भाव व्युत्पत्तिः living dwelling residing
(2) निवसति अस्मिन् इति निवासः (अधिकरण व्युत्पत्तिः) abode, house
③ मुनिः = √मन् (1P,4A,10A) (1) मनुते जानाति इति मुनिः (कर्तृ व्युत्पत्तिः)
(2) मनन शीलः मुनिः
(3) मौनात् मुनिः
④ सेव्यमाना = सेव्(1A) + य + माना present passive participle (सेवते)
⑤ विधूताः = वि + √धू (6 1U, 5U, 9U) + क्त PPP; To expell, to
shake off, to destroy, to negate
⑥ अमृत = √मृ (6 A) + क्त कर्तरि क्तः PPP
⑦ वाहनम् = (1) वह्(1U) + अनम्; वहति इति वाहनम् (कर्तृ व्युत्पत्तिः) one
which carries
(2) √वह् (1P) +णिच् + ल्युट् उह्यते अनेन वाहनम् (करण व्युत्पत्तिः) वाहयति
⑧ राट् = √राज्(1U)राजति, राजते इति राट् (कर्तृ व्युत्पत्तिः)one who shines
⑨ सवित्री = √सू(2A) + तृच् (generator) सूयते इति सवित्री (कर्तृ व्युत्पत्तिः )
⑩ शंभुः = शं मङ्गलं भवत्यस्मात् इति;
शं + √भू (1P) शं भवति भवयति इति (कर्तृ व्युत्पत्तिः)
⑪ मोदतः = √मुद् (1A) to rejoice + घञ् मोदः (भाव व्युत्पत्तिः)
मोद तसिल् = तृतीयार्थे तसिल्
⑫ विद्या = √विद् () to know, to understand + भाव व्युत्पत्तिः
---
